De meeste mensen hebben een lichaam en zijn ook hun lichaam. Dat leerden we op school waar het op het bord stond geschreven: het werkwoord hebben en het werkwoord zijn. Hiermee was tijd, was eeuwigheid gegeven, schreef Ed Hoornik, de ene werkelijkheid, de andere schijn. Maar zo eenvoudig ligt dat niet, want hebben en zijn vallen vaak samen. Je hebt een lichaam, maar je bent het ook. Toch gebeurt het soms dat iemand een lichaam heeft maar het niet zelf is. Dan moet zo’n iemand bijvoorbeeld zoeken waar z’n knie zit of weet niet meteen z’n elleboog te vinden. Oliver Sacks schrijft over een vrouw zonder lichaam. Ze heeft wel een lichaam maar ze voelt het niet en weet plekken op haar lichaam niet blindelings te vinden. Ze beschouwt haar lichaam als een machine die ze moet besturen zoals een stuurman een schip. Dat komt omdat ze geen proprioceptie heeft. Dat is de automatische en onbewuste waarneming van de positie, de houding en beweging van je lichaam in de ruimte. Dit zintuig is voor het eerst beschreven door de vroeg negentiende-eeuwse fysioloog Charles Bell. Hij sprak over een zesde zintuig dat cruciaal is voor ons bewustzijn en zelfbewustzijn. De informatie die het geeft komt van de zenuwuiteinden in spieren en gewrichten en van de receptoren in de huid. Ook het evenwichtsorgaan draagt bij aan proprioceptieve informatie.
Van al deze informatie is men zich normaliter niet bewust. En men realiseert zich niet dat het een belangrijk onderdeel van ons bewustzijn uitmaakt, een bewustzijn waarvan men zich niet bewust is.
Er blijken meerdere van die zeldzame mensen te zijn die door ziekte of een ongeluk hun proprioceptie zijn kwijtgeraakt. Bekend is het geval van Ian Waterman die in 1971 bij een infectie zich ineens niet meer kon bewegen. Hij beschrijft zijn lichaam als ‘een stuk vlees dat om de twee uur gedraaid wordt en fris wordt gehouden met bodylotion’. Hij ervaart het als een gevoelloos ding dat met zijn brein actief moet worden gemaakt. Aanvankelijk lukt dat niet maar na veel oefening blijkt hij daar weer voorzichtig toe in staat. Maar zijn proprioceptie komt niet meer terug.
Naar aanleiding van het soms ontbreken van proprioceptie zijn er mensen die denken dat we in werkelijkheid toch uit twee delen bestaan, uit een ziel en een lichaam die los van elkaar zouden kunnen functioneren. Zij weten zich ineens weer volgeling van Descartes die met zijn denken en doen het dualistische mensbeeld verstevigde. Anderen zijn er als de kippen bij door te beweren dat de ziel als zetel van ons bewustzijn en ons verstand zelfstandig kan bestaan en ook wel onsterfelijk zal zijn zoals menige godsdienst leert. Dat zijn echter onjuiste conclusies. Ons brein is een belangrijk onderdeel van ons lichaam, en bewustzijn is niet alleen iets van dat brein maar ook van heel het lichaam zoals het beschikken over proprioceptie aantoont. Nu is bewustzijn misschien wel een van onze aller moeilijkste woorden. Niemand kan eigenlijk precies zeggen wat het is. Ook dieren hebben bewustzijn, maar wat betekent dat precies? Ze beschikken wel over een proprioceptie, ze beschikken over een geheugen maar vermoedelijk niet over een innerlijke taal. Misschien hebben ook planten bewustzijn want ze groeien naar het licht toe en houden rekening met hun omgeving. Bewustzijn betekent iets van een geheugen hebben met herinneringen. En daar is altijd wel iets van aanwezig. We weten dat olifanten en dolfijnen, onze honden en poezen een geheugen bezitten. Ze herkennen ons, weten wie we zijn, hebben een bewustzijn maar dan zonder een conceptualistisch-linguistische invulling. Misschien hebben we voor ons eigen bewustzijn teveel woorden nodig en denken we al gauw dat bewustzijn uit woorden en gedachten bestaat, maar het omvat veel meer. Dat leert onder andere de proprioceptie.
Het betekent waarschijnlijk dat we feitelijk wat prudenter met dat woord ‘bewustzijn’ zouden moeten omgaan. Want wat betekent het als je zonder bewustzijn bent? Beschik je dan niet over woorden en gedachten? Ben je dan in slaap of lig je in coma? Daar is nogal verschil tussen want als je slaapt is er nog wel een mate van bewustzijn, maar als je in coma ligt is dat veel minder het geval. Wanneer je wat gedachteloos voor je uit zit te staren, ben je dan zonder bewustzijn of buiten bewustzijn of juist helemaal niet? En als je bewusteloos raakt, ben je dan zonder bewustzijn? Proberen erachter te komen wat bewustzijn is kan je soms doen duizelen. Kan een levend wezen wel echt helemaal zonder bewustzijn? Is onbewust-zijn ook niet een vorm van bewustzijn? Wat bedoel je dan met bewustzijn? De aanwezigheid of juist het ontbreken van proprioceptie maakt in ieder geval duidelijk dat er meerdere vormen van bewustzijn bestaan.
Augustus 2020
Piet Winkelaar