Vermoedelijk is het moeilijkste woord dat we gebruiken, het meest onvoorstelbare begrip dat we hanteren, de aanduiding: niets. Wij mensen hebben een geweldige fantasie en een groot voorstellingsvermogen, maar het niets lijken we niet goed onder woorden te kunnen brengen. We denken dan namelijk aan een iets dat er niet is, aan een fles waar niets inzit, aan een kamer waar zich niets bevindt of aan een luchtdicht afgesloten ruimte waarbinnen helemaal niets is, geen lucht of onzichtbare straling, niets. In ons voorstellingsvermogen is die ruimte nodig, moet er een voorwerp zijn dat het niets omsluit of bevat. We hebben iets nodig om het niets aan te duiden. Alleen maar niets zonder iets anders, dat kunnen we ons moeilijk indenken.
Voordat het heelal ontstond, zeg maar zo’n 20 miljard jaar geleden, was er niets, zegt iemand. Kan dat wel, vraagt een ander, is het ooit mogelijk dat er alleen maar niets is. En wat is dat dan? Kan er uit niets iets ontstaan?
Dat kan wel zegt mevrouw A. Dat heet emergentie en dat houdt in dat er iets nieuws ontstaat, iets dat er niet eerder was. Bijvoorbeeld een levensbeginsel, een geest die niet eerder bestond. Dat heette vroeger scheppingskracht. In het begin schiep God hemel en aarde. Dat is emergeren, scheppen, zo maar tevoorschijn komen. Je weet wel, luctor en emergo: ik worstel en kom boven, ik kom te voorschijn zoals de Zeeuwen zeggen.
Dat klopt niet, zegt mevrouw B. Er ontstaat wel iets nieuws, iets dat er nog niet was, maar het ontstaat altijd uit iets anders. Bijvoorbeeld, voordat er een ziel of een geest ontstond, was er materie, stof, energie, of hoe je dat ook noemt, en dat is geen niets.
Jawel, zegt de eerste mevrouw, maar er bestond eerder niets van een geest of een ziel zoals je dat aanduidt, en materie of stof bevat niets van wat we nu met geest aanduiden. Het nieuwe van een geest is niet uit het oudere stof of materie ontstaan. Het is tevoorschijn gekomen uit iets dat er niet was.
Volgens mij, repliceert mevrouw B, kan er uit niets nooit iets te voorschijnkomen. Daarom kan het volkomen niets ook niet bestaan. Er is altijd iets.
Bestaat het niets wel? Er bestaan vele gradaties van iets en dat is ook wel bij niets het geval. We worden geconfronteerd met niets als het ontbreken van iets. Er zijn vele situaties waar iets ontbreekt of waarvan iets verdwenen is. Onze wereld is niet perfect en altijd is er iets wat er zou moeten zijn en er niet is. Daar kunnen we vaak moeilijk tegen, zeker in onze maatschappij waar het juist aan niets mag ontbreken. Daar dient alles perfect te zijn en is men snel ontevreden als iets of iemand er niet is, als iemand iets mist, een gebrek heeft of iets niet afmaakt. Vormen van niets, gradaties in het ontbreken en er niet helemaal zijn, komen we overal tegen. Die bestaan dus volop.
Feitelijk is dat bij iets ook zo. In alles wat bestaat zijn vormen van niets te ontdekken. Alle vormen van iets, van materie of energie zijn doordesemd met iets van niets. Materie met haar atomen en cellen bestaat voor meer dan de helft uit niets. Onze materiële wereld is veel minder compact dan we ervaren. De aarde zou zijn samen te persen tot een voetbal maar de vraag is of het compacte, het volledige en absolute iets wel bestaat.
Het lijkt er op dat zowel het iets als het niets in hun meest pure vorm niet bestaan. Er bestaat waarschijnlijk geen volmaakt en volledig iets zoals dat ook voor niets het geval is. Dat kan een interessante conclusie zijn want het betekent dat het volledige, het volmaakte zowel wat betreft iets als niets er niet is, niet bestaat. Je kunt het super niets, de absolute leegte, wel het moeilijkste denkbare noemen zoals men dat in Chinese en Taoïstische contreien soms verwoordt, maar de vraag is of dat begrip wel bestaat. En wanneer men dat grote niets met God aanduidt, geldt daarvoor hetzelfde. Het absolute niets bestaat m.i. niet. En dat is volgens mij ook het geval met het absolute iets waar we in ons deel van de wereld nogal eens vanuit gaan en dat we aanduiden als eeuwige en oneindige energie, als het opperwezen of als de absolute natuur waar het aan niets ontbreekt. We leven in een kosmos waar het absolute, het volmaakte en het goddelijke niet kan bestaan. Overal bestaan vervlechtingen van iets en niets, van zijn en niet zijn, overal is beweging en bestaat er geen met zichzelf tevreden zijnde perfectie van iets of niets.
Maar misschien zwemmen we teveel in het water van onze taal en hebben we andere woorden, andere begrippen nodig om het perfecte Niets en het volmaakte Al in het vizier te krijgen. Maar dat is vooralsnog geen reden er vanuit te gaan dat dit mogelijk is.
Piet Winkelaar
September 2020