Herinneringen

Herinneringen zijn bepalend voor wie je bent. Maar zijn ze wel betrouwbaar? Judith Koelemeijer heeft in haar boek ‘Hemelvaart’ een nauwgezet onderzoek gedaan naar haar herinneringen aan een overleden vriendin van vijfentwintig jaar geleden. Maar dan schrijft ze: ‘Ik durf niet te zeggen dat mijn herinneringen betrouwbaar zijn. We maken altijd ons eigen verhaal van het verleden; een versie die aanvaardbaar lijkt.’
Zo is het ook. Herinneringen zijn nooit helemaal betrouwbaar, maar ze zijn bepalend voor wie je bent. Wat betekent dat precies voor je zelfbeeld? Mijn herinneringen zijn me dierbaar. Die neemt niemand me af. Misschien ben ik wel mijn herinneringen. Maar wat als die herinneringen niet betrouwbaar zijn.
Dan lijkt mijn zelfbeeld ook niet helemaal betrouwbaar en dien ik wat relativerend naar mezelf te kijken. Dat kan natuurlijk geen kwaad, maar in hoeverre is dat waar?
Herinneringen lijken me nooit objectief waar. Maar dat vind ik geen probleem. Herinneringen zijn niet waar, maar ze zijn authentiek en echt. Dat is eigenlijk veel belangrijker. Waarheid is een klassiek begrip dat de oude Grieken hebben uitgevonden. Aan die waarheid valt niet te tornen. Ze geldt overal en onder alle omstandigheden, niet alleen vandaag maar ook gisteren en morgen. Daarmee krijgt waarheid een absoluut karakter. De wetenschap heeft dat waarheidsbegrip al terzijde geschoven. Ze spreekt niet over waarheid maar over een hypothese die je voor waar houdt totdat aangetoond wordt dat die niet langer houdbaar is. Hypothese is een beter woord voor waarheid. Maar veel mensen houden vast aan de waarheid, hebben die waarheid soms in pacht en beweren dat wat zij denken waar is. Dan wordt het ook eenvoudig om te zeggen dat je herinneringen waar zijn. En wee je gebeente als je dat in twijfel trekt. Maar dè waarheid bestaat niet en mensen die daarin geloven kunnen een gevaar zijn voor de samenleving. Ze vormen een bolwerk van waarheid en wie daaraan twijfelt kan getuige zijn van een enorme ontploffing. De waarheid is net zo gevaarlijk als een bom.

Herinneringen zijn geen opgeslagen tegenwoordige tijd. Ze zijn iets anders dan een weerzien van verstreken tijd. Ze worden door jezelf gemaakt en ingekleurd vaak zonder dat je je daarvan bewust bent. Je creëert je herinneringen en kijkt terug op een manier die je het meest logisch lijkt. Je vertelt je geschiedenis en daarbij gaat het verleden een verbinding aan met het heden. Je kiest ook de herinnering die bij je huidige stemming en situatie past. Vaak herinner je juist de meest onaangename, droevige en pijnlijke situaties in je leven als je gedeprimeerd bent, hetgeen je humeur nog verder aantast. Wanneer je goed gehumeurd bent denk je vooral aan de aangename en plezierige momenten. Men noemt dat effect stemmingscongruentie.

Herinneringen zijn dus geen foto’s in een doos die je even te voorschijn haalt. Foto’s blijven lange tijd hetzelfde om dan later te verkleuren, maar herinneringen zijn telkens anders. Ze worden door de hersenen voortdurend opnieuw samengesteld uit de fragmenten in het geheugen en door datgene wat je voortdrijft en bezielt. Het ophalen van herinneringen is een actief proces. Als je iets uit het verleden in gedachte krijgt en herbeleeft, dan beïnvloedt het je tegelijkertijd. Het heden verandert het verleden. Natuurlijk probeer je de dingen zo getrouw mogelijk uit het verleden terug te halen. Je probeert personen en gebeurtenissen uit de geschiedenis als het ware te reconstrueren, maar iedere psycholoog en historicus weet dat je daar nooit helemaal in slaagt.
Historici zien een verschil tussen geschiedenis als datgene wat daadwerkelijk is gebeurd en de herinnering eraan, de geschiedschrijving. Het verleden waarin van alles is geschied blijkt niet meer tot leven te wekken hoe nauwgezet je dat ook probeert. Je moet genoegen nemen met een reconstructie die bepaald wordt door het heden, door je manier van terugkijken, door het verzamelen van zoveel mogelijk materiaal uit de tijd die je tot leven probeert te wekken. De mensen die je weer wilt laten rondlopen en hetzelfde wil laten doen dan ze in het verleden hebben gedaan, blijven karikaturen van een gestorven werkelijkheid. Ze komen tot leven door erin te geloven, te geloven dat alles zo gegaan is als de historie het weergeeft, dat ze zo echt hebben geleefd met hun opvattingen en gevoelens, hun oogopslag en verontwaardigde manier van kijken. Het lijkt de enige manier om het verleden terug te halen.

Hoe langer geleden, hoe meer herinneringen afwijken van het gebeuren, hoe meer ze gekleurd zijn door alles wat iemand heeft meegemaakt, maar ook hoe meer ze dat hebben kunnen bepalen. Hoe ouder de geschiedenis is, hoe langer geleden, des te groter wordt het verschil tussen geschiedenis en geschiedschrijving. We kijken altijd vanuit het heden terug op het verleden. Wanneer het heden verandert, verandert ook de manier van terugkijken op wat geweest is. Daarom kijken we na verloop van tijd weer anders tegen vroeger aan. Daarom wordt bij veranderingen in de maatschappij de geschiedenis herschreven. De geschiedschrijving bijvoorbeeld van Lou de Jong over de tweede wereldoorlog is aan herziening toe omdat er sindsdien het nodige is veranderd.
Geschiedschrijving en herinnering zijn nooit helemaal waar. Het leven bestaat niet uit onveranderlijke waarheden maar uit ware en echte veranderingen. Panta rei, alles stroomt, alles beweegt, niets staat stil, schreef de oude Heracleitos. Het is de kunst daar oog voor te hebben.

Piet Winkelaar
oktober 2013