Wie excuses vraagt weet zich slachtoffer, voelt zich aangedaan, miskend, onheus behandeld en vaak ook enigszins of in hoge mate beledigd. Als je slachtoffer bent, is dat niet je eigen schuld, want zelf kon je er niets aan doen. Je bent juist gedwarsboomd, niet in staat te doen wat je zelf zou willen. Als slachtoffer is de eigen verantwoordelijkheid je op een bepaald deel ontnomen; anderen hebben iets met je gedaan, misschien belemmerd zodat je niet kon zijn wie je was. Misschien zijn tijdens de slavernij van 150 jaar geleden je oma en opa als slaven behandeld, gekleineerd en konden ze niet zijn wie ze waren. Daar is je hele familie slachtoffer van geworden en dat bepaalt voor een groot deel jullie bestaan waar je dus niet zelf verantwoordelijk voor bent. Dat is van de ene kant moeilijk, van de andere kant makkelijk. Anderen hebben jullie een deel van het mens-zijn ontnomen en dat sijpelt door in wie jullie zijn en hoe jullie je gedragen. Daar denk je zelf niet verantwoordelijk voor te zijn. Want je bent slachtoffer, geen overwinnaar of doorzetter of iemand die vanuit dat verleden een glorierijke toekomst creëert.
Wanneer iemand zegt dat hij of zij door z’n ouders slecht is opgevoed en daar slachtoffer van is geworden, dan is die daar zelf niet verantwoordelijk voor. Zo’n iemand denkt dan gauw dat de ouders excuses moeten maken en verantwoordelijk zijn voor de gevolgen ervan in zijn huidige gedrag. Dat is een beroerde situatie maar soms ook makkelijk: voor wat je verkeerd doet ben je slachtoffer van je opvoeding, wat goed gaat komt van jezelf.
Hoe meer en heftiger er om excuses wordt gevraagd, hoe zwaarder en erger het wordt en ook is om slachtoffer te zijn. Je kunt excuses vragen voor iets, voor veel en voor alles, en dat betekent dat je daarvoor willoos en hulpeloos bent, zielig en niet verantwoordelijk. Mensen gooien dan snel hun menselijke eigenschappen over boord.
Er wordt tegenwoordig veel om excuses gevraagd en dat kan betekenen dat mensen graag slachtoffer zijn. Het is de ander, het zijn anderen die verantwoordelijk zijn, niet de slachtoffers. Dat gevoel slachtoffer te zijn maakt het leven ook gemakkelijker. Het ontslaat je van eigen schuld, eigen handelen en eigen plichtsbesef. Een slachtoffer is iemand die voor iets, voor een deel of voor alles beroofd is van z’n menselijkheid, want hij of zij kon er niets tegen doen: ‘ik was slachtoffer, mij kun je nergens op aanspreken.’
Het lijkt ook steeds gebruikelijker te worden je excuses aan te bieden, dat wil zeggen anderen tot slachtoffer te maken. En die anderen vinden dat geweldig. Laatst bood de Nederlandse regering haar excuses aan voor de slavernij die ze eeuwenlang mogelijk heeft gemaakt en ook voor het voeren van oorlogen in de koloniale gebieden. De nakomelingen van de slavernij en van de koloniale onderdrukking werden daarmee ook officieel als slachtoffers bevestigd. Dat ze arm waren, minder ontwikkeld en een moeilijk bestaan hadden, lag niet aan hun zelf, want ze waren slachtoffers. Ze waren ontmenselijkt door vroegere Nederlandse regeringen waarvoor de huidige regering haar excuses aanbood.
Doordat de regering nog eens nadrukkelijk excuses maakt, worden die mensen meer slachtoffer en minder mens.
Als je nadrukkelijk en veelvuldig excuses maakt, zorg je er in de regel voor dat de ander nog meer slachtoffer wordt dan die al is. En als je dan kunt laten zien dat jezelf ook slachtoffer bent, dan lijkt iedereen tevreden. Samen vormen we een land van slachtoffers, zielige mensen van wie veel eigen verantwoordelijkheid, ondernemerszin, vitaliteit en creativiteit is ontnomen of die men zich heeft laten ontnemen. Het zijn anderen die met hun beleid ons hebben onderdrukt en uitgebuit, die verhinderd hebben dat we konden leren en iets konden beweren, anderen die ons een reëel salaris hebben onthouden. Ze moeten excuses aanbieden en ons weer mensen laten worden want zelf zijn we daartoe niet in staat.
Soms zijn er mensen die het slachtofferschap van zich af weten te werpen, die vanuit een beroerde jeugd de hoogste trappen van kunst of wetenschap weten te betreden en die als roodharige, als kleurling of homofiel zich nergens iets van aantrekken. Deze uitzonderlijke voorbeelden kunnen mensen inspireren en motiveren en dat zou meer moeten gebeuren dan het aanmoedigen van excuses en het vergroten en versterken van het aantal slachtoffers. Mensen zijn altijd veel meer dan alleen maar slachtoffer.
Piet Winkelaar
februari 2023