Eén van de grootste problemen waarmee wij in onze samenleving worden geconfronteerd lijkt mij de behoefte aan zekerheid. Vroeger werden die gegarandeerd door godsdienst en politiek. Er waren dominees en pastoors die onrust en onzekerheid wegnamen, die preekten dat er een nieuw leven zou komen met een eeuwigdurende vrede waar het lam en de leeuw samen graasden. Politici betoogden dat zij wel wisten hoe het verder moest, dat hun plannen de enige weg vormden naar een betere maatschappij en dat de mensen het dus aan hen moesten overlaten, op hen moesten stemmen. Maar mensen zijn mondiger geworden. Ze kunnen zelf boeken lezen, de geschiedenis bestuderen en laten zich waarheden niet meer zo gemakkelijk aanpraten als vroeger het geval was. De bankencrisis met al haar financiële gevolgen, de wankele positie van de pensioenfondsen, het emigratiebeleid en het verstopt zitten van de huizenmarkt doen velen bewust worden dat er meer willekeur en meer onzekerheid bestaat dan men vroeger dacht. Wat betweters namens de staat, de kerk of de markt beweren wordt niet meer voor zoete koek aangenomen.
Scheuren in het wereldbeeld
De organisatiestructuren die door politiek en godsdienst van bovenaf waren opgelegd, vertonen scheuren. Sommige mensen verzetten zich daar heftig tegen en spreken over verloedering van de samenleving. Ze vechten voor een herstel van de oude godsdienst of ook van de oude politiek die zekerheden bood en mensen voorhield hoe ze hun bestaan moesten inrichten. Anderen proclameren nieuwe zekerheden en ontpoppen zich graag als eigentijdse dominees dan wel politici. Om me heen zie ik talrijke lieden die roepen om nieuwe leiders, sterke figuren die voorhouden hoe aan onzekerheid een einde kan worden gemaakt. En ze verwijzen naar vroegere tijden toen er grote en sterke mannen waren die in moeilijke tijden de zilvervloot veroverden en V.O.C. tot stand brachten, die als een Thorbecke en Drees het land bestuurden.
Maar het oude wereldbeeld met zijn vaste zekerheden en absolute waarheden vertoont barsten en scheuren. Is niet meer te gebruiken. Degenen die dat niet kunnen of willen zien, worden zelfs steeds meer een bedreiging voor de samenleving. Ze hebben weinig oog voor de broosheid van al wat leeft en de tijdelijkheid van iedere hartenklop, maar beloven een tijdloos en vredig bestaan. Soms weet men zelfs hoe dat tot stand moet komen. Vlucht voor hen die de waarheid hebben gevonden, schreef de oude Havel.
Tolerantie inzake onzekerheid.
Oude structuren en machtverhoudingen raken vermolmd, veel zekerheden verliezen hun kracht. In de nieuwe wereld zullen we het met minder zekerheden moeten doen. Maar dat vraagt een andere instelling, een andere manier van doen. Daar zijn we niet in opgevoed. Kinderen stel je gerust, vragen eisen een antwoord. De wereld zit ordelijk in elkaar, ga maar rustig slapen. Zo spraken , vaders, politici, pastoors en dominees.
Zolang we om leiders roepen die de maatschappij weer in het gareel moeten brengen, die duidelijkheid en zekerheid moeten bieden, zetten we de klok terug, verlangen we naar oude tijden van decennia geleden. Maar dat helpt niet. Internet is niet meer ongedaan te maken. Ontwikkelingen denderen door. Grote en sterke organisaties moeten wijken voor netwerken. In plaats van vaste gedragsregels wordt er improvisatie en creativiteit gevraagd. Waarheden worden hypothesen en veel sociale ordeningsvormen hebben een tijdelijke duur. Veranderingen gaan door. Niets blijft wat het is.
Hans Boutelier roept op tot een improvisatiemaatschappij waarin we het vermogen ontwikkelen meer in flexibele netwerken te functioneren en te leren ons meer adequaat af te stemmen op nieuwe ontwikkelingen die op ons afkomen. Hij geeft het voorbeeld van een zwerm vogels die opeens wegvliegt zonder dat er een leider is die het signaal geeft om te gaan vliegen. Die vogels wachten niet op een toespraak van een leider, ze informeren niet wat de meerderheid wil, maar weten spontaan en intuïtief wat er moet gebeuren. Misschien dat sommige jonge of oudere vogels wat obstinater en trager reageren, maar ze weten zich aan te sluiten, ze herkennen het moment suprême, het juiste ogenblik (kairos), om te doen wat ze moeten doen. Volgens Boutelier vormen zich ook in onze onbegrensde sociale wereld ordeningsvormen die spontaan en intuïtief tot stand komen. Die hoeven niet van te voren allemaal te zijn vastgelegd of van bovenaf te worden opgelegd. Maar daar ligt nu juist het probleem. We willen weten waar we aan toe zijn, proberen ons tegen alles te verzekeren, calculeerbare risico’s te vermijden of met statistische gegevens weg te wuiven.
Onzekerheid is amper te verdragen, tolerantie ten aanzien van het ongewisse en onzekere staat bij velen ver van hun bed. Toch ligt daar een weg die begaan moet worden. Leven met onzekerheden. Dat is te leren. Soms heb ik de indruk dat het leerproces daartoe wordt geblokkeerd door kerkelijke leiders en politici die oude mensbeelden omarmen en voorgaan in het verwerven van nieuwe zekerheden.
We zijn geen goden
De behoefte aan duidelijkheid, vastigheid en zekerheid is deels een natuurlijk gegeven. Maar die behoefte lijkt versterkt te worden door een traditioneel verwachtingspatroon dat vooral de laatste eeuwen door kerk en staat is aangedragen. We zitten met de erfenis van een mensbeeld waarin mensen superieur worden afgeschilderd, koningen van de kosmos, begiftigd met vrijheid, ver verheven boven alle andere schepselen, kinderen van God, godenkinderen, soms ook onsterfelijk omdat er na dit aardse leven nog iets veel mooiers komt. Er is ons geleerd dat je alles kunt regelen en vastleggen. Maar zo zit het leven niet elkaar. Het grondmotief van de natuur is eten en gegeten worden, zoals de oude Indiërs het verwoordden. Ons bestaan bevindt zich op het kantelpunt van leven en dood, is als een ademtocht, even vasthouden en dan loslaten. Feitelijk ben je geen dag je leven zeker.
We zijn geen goden of godenkinderen, ook geen stomme dieren, maar mensen. Biologen als Frans de Waal proberen aan te geven dat het al te mooie mensbeeld dat vele generaties voor ons presenteerden en dat ver verheven boven dat van de dieren stond, aan vervanging toe is. We lijken veel meer op de ons verwante dieren dan we willen toegeven. Mensen zijn ook kuddedieren. En sommige dieren hebben ook cultuur en bewustzijn. Zo beschikken olifanten over een redelijke binnenwereld, beschikken over een goed geheugen.
Neurologen laten zien dat de meeste mensen voor misschien wel 90% een robot zijn. Er is hoogstens van een zeer beperkte vrijheid sprake, zeggen ze. Het bewustzijn hobbelt achter het functioneren, maar trekt achteraf al dat functioneren naar zich toe. Ik ben al blij als ik mijn robot zijn tot 80% probeer te beperken, maar voor oudere mensen schijnt dat volgens de neuroloog Victor Lamme helemaal een illusie te zijn. Toch zijn er nog steeds talrijke mensen, vooral van godsdienstige en politieke huize, die uitgaan van een volledige vrijheid en alle robot-elementen ontkennen. Gelovigen zien mensen als godenkinderen, weliswaar zondig, maar superieure wezens met een onsterfelijke ziel. Atheïsten die daar niets van willen weten, maken van mensen weer supermensen, goden die tot alles in staat zijn, die alle ziekten kunnen uitbannen, op den duur het heelal onder controle krijgen en aan alle onzekerheden een eind maken. Maar mensen zijn geen goden.
Vermoedelijk is het zo dat men onzekerheid in veel gevallen bestrijdt door deze juist fel te ontkennen. Leven met grote onzekerheid is bijna niet vol te houden. En dan is ontkennen een oplossing. Dat werkt geruststellend. Maar oudere mensen zouden beter moeten weten. Door ervaring en meer weten wijs geworden, moeten juist zij in staat zijn de ballonnen van zekerheid door te prikken. Zij hebben gezien dat hoe minder mensen van dingen op de hoogte zijn, zij met des grotere zekerheid hun mening naar voren brengen. Enige relativering en humor wordt node gemist. Het grote probleem van de wereld is dat dwazen en fanaten altijd zo zeker zijn van zichzelf, terwijl wijzere mensen altijd zo twijfelen, schreef Bertrand Russell al vijftig jaar geleden. Hij vond leven met onzekerheden de enige juiste weg.
Piet Winkelaar
september